Bác Hồ tham gia lao động tại Công viên Thống Nhất, Hà Nội. Ảnh: TL

Mở đầu tác phẩm, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Cần, Kiệm, Liêm, Chính là nền tảng của Đời sống mới, nền tảng của Thi đua ái quốc"; “Người có bốn đức: Cần, Kiệm, Liêm, Chính", “Thiếu một đức thì không thành người". Đồng thời, Bác chỉ rõ: “Từ ngày Cách mạng Tháng Tám thành công, lập nền Dân chủ Cộng hòa, cho đến mấy nǎm kháng chiến, dân ta nhờ Cần, Kiệm, Liêm, Chính, mà đánh thắng được giặc lụt, giặc dốt, giặc thực dân và giặc đói". Theo Bác, về cần, kiệm, liêm, chính, đồng bào ta có người đã hiểu rõ, có người chưa hiểu rõ, có người thực hành nhiều, có người thực hành ít, cho nên cần phải giải thích rõ ràng, để cho mọi người hiểu rõ, mọi người đều thực hành. 

Thế nào là “cần", Chủ tịch Hồ Chí Minh giải thích: “Tức là siêng nǎng, chǎm chỉ, cố gắng dẻo dai"; “Nghĩa là Cần thì việc gì, dù khó khǎn mấy, cũng làm được"; “Chữ Cần chẳng những có nghĩa hẹp, như: Tay siêng làm thì hàm siêng nhai. Nó lại có nghĩa rộng là mọi người đều phải Cần, cả nước đều phải Cần". Bác ví dụ một cách dễ hiểu, dễ nhớ: “Dao siêng mài thì sắc bén. Ruộng siêng làm cỏ thì lúa tốt"; “Siêng học tập thì mau biết. Siêng nghĩ ngợi thì hay có sáng kiến. Siêng làm thì nhất định thành công. Siêng hoạt động thì sức khỏe". Kết quả của “cần" là: “Người siêng nǎng thì mau tiến bộ. Cả nhà siêng nǎng thì chắc ấm no. Cả làng siêng nǎng thì làng phồn thịnh. Cả nước siêng nǎng thì nước mạnh giàu".  

Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, muốn thực hiện chữ “cần" có nhiều kết quả hơn, thì phải có kế hoạch cho mọi công việc, nghĩa là phải tính toán cẩn thận, sắp đặt gọn gàng. Đồng thời, Người yêu cầu: “Cần và chuyên phải đi đôi với nhau. Chuyên nghĩa là dẻo dai, bền bỉ. Nếu không chuyên, nếu một ngày Cần mà mười ngày không Cần, thì cũng vô ích". Người chỉ ra: “Cần không phải là làm xổi. Nếu làm cố chết cố sống trong một ngày, một tuần, hay một tháng, đến nỗi sinh ốm đau, phải bỏ việc. Như vậy không phải là Cần"; “Cần là luôn luôn cố gắng, luôn luôn chǎm chỉ, cả nǎm cả đời. Nhưng không làm quá trớn. Phải biết nuôi dưỡng tinh thần và lực lượng của mình, để làm việc cho lâu dài". Người cũng nhắc nhở: “Lười biếng là kẻ địch của chữ Cần. Vì vậy, lười biếng cũng là kẻ địch của dân tộc".

Bàn về chữ “kiệm", theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Là tiết kiệm, không xa xỉ, không hoang phí, không bừa bãi. Cần với Kiệm, phải đi đôi với nhau, như hai chân của con người". Bác giải thích: “Cần mà không Kiệm, “thì làm chừng nào xào chừng ấy". Cũng như một cái thùng không có đáy; nước đổ vào chừng nào, chảy ra hết chừng ấy, không lại hoàn không". “Kiệm mà không Cần, thì không tǎng thêm, không phát triển được. Mà vật gì đã không tiến tức phải thoái. Cũng như cái thùng chỉ đựng một ít nước, không tiếp tục đổ thêm vào, lâu ngày chắc nước đó sẽ hao bớt dần, cho đến khi khô kiệt".Không chỉ tiết kiệm của cải, Người còn yêu cầu mọi người tiết kiệm thì giờ: “Của cải nếu hết, còn có thể làm thêm. Khi thời giờ đã qua rồi, không bao giờ kéo nó trở lại được"; “Tiết kiệm thời giờ của mình, lại phải tiết kiệm thời giờ của người".

Theo đó, các cơ quan tiết kiệm tiền công và của công, để đỡ tốn ngân quỹ; chiến sĩ thi đua tiết kiệm thuốc đạn, bằng cách bắn phát nào trúng phát ấy; công nhân thi đua tiết kiệm nguyên liệu; học sinh thi đua tiết kiệm giấy bút; đồng bào hậu phương thi đua tiết kiệm tiền bạc và lương thực, để giúp đỡ bộ đội... Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng chỉ ra: “Tiết kiệm không phải là bủn xỉn"; “Việc đáng tiêu mà không tiêu, là bủn xỉn, chứ không phải là kiệm". Ngược lại: “Việc đáng làm trong một giờ, mà kéo dài đến 2, 3 giờ, là xa xỉ. Hao phí vật liệu, là xa xỉ. Ǎn sang mặc đẹp trong lúc đồng bào đang thiếu cơm, thiếu áo, là xa xỉ…"; “Vì vậy, xa xỉ là có tội với Tổ quốc, với đồng bào". Người yêu cầu: “Tiết kiệm phải kiên quyết không xa xỉ".

Đối với chữ “liêm", Chủ tịch Hồ Chí Minh giải thích: “Liêm là trong sạch, không tham lam"; “Chữ Liêm phải đi đôi với chữ Kiệm. Cũng như chữ Kiệm phải đi đôi với chữ Cần. Có Kiệm mới Liêm được. Vì xa xỉ mà sinh tham lam". Bác chỉ ra nhiều việc làm, hành vi trái với chữ “liêm" của cán bộ, đảng viên, bộ đội, người buôn bán, người làm ruộng và những người làm bất cứ nghề gì. Trong đó, Người nhấn mạnh: “Tham tiền của, tham địa vị, tham danh tiếng, tham ǎn ngon, sống yên đều là bất liêm"; “Do bất liêm mà đi đến tội ác trộm cắp. Công khai hay bí mật, trực tiếp hay gián tiếp, bất liêm tức là trộm cắp". Theo Người, cán bộ các cơ quan, các đoàn thể, cấp cao thì quyền to, cấp thấp thì quyền nhỏ; dù to hay nhỏ, có quyền mà thiếu lương tâm là có dịp đục khoét, có dịp ǎn của đút, có dịp “dĩ công vi tư".

Chủ tịch Hồ Chí Minh yêu cầu, mỗi người phải nhận thức rằng tham lam là một điều rất xấu hổ, kẻ tham lam là có tội với nước, có tội với dân; “Pháp luật phải thẳng tay trừng trị những kẻ bất liêm, bất kỳ kẻ ấy ở địa vị nào, làm nghề nghiệp gì". Vì vậy: “Cán bộ phải thực hành chữ Liêm trước, để làm kiểu mẫu cho dân"; “Cán bộ thi đua thực hành liêm khiết, thì sẽ gây nên tính liêm khiết trong nhân dân"; “Dân phải biết quyền hạn của mình, phải biết kiểm soát cán bộ, để giúp cán bộ thực hiện chữ Liêm". Kết quả là: “Một dân tộc biết Cần, Kiệm, biết Liêm, là một dân tộc giàu về vật chất, mạnh về tinh thần, là một dân tộc vǎn minh tiến bộ".

Đối với chữ “chính", Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Chính nghĩa là không tà, nghĩa là thẳng thắn, đứng đắn. Điều gì không đứng đắn, thẳng thắn, tức là tà". Theo Người: “Cần, Kiệm, Liêm, là gốc rễ của Chính. Nhưng một cây cần có gốc rễ, lại cần có ngành, lá, hoa, quả mới là hoàn toàn. Một người phải Cần, Kiệm, Liêm, nhưng còn phải Chính mới là người hoàn toàn". Trên trái đất, có hàng muôn triệu người, song có thể chia làm 2 hạng là người thiện và người ác; trong xã hội, tuy có trǎm công, nghìn việc, song có thể chia làm 2 thứ là việc chính và việc tà. Bác cho rằng: “Làm việc chính, là người thiện. Làm việc tà, là người ác", và: “Siêng nǎng (Cần), tần tiện (Kiệm), trong sạch (Liêm), Chính là thiện. Lười biếng, xa xỉ, tham lam, là tà, là ác".

Từ đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ, bất kỳ ai, ở địa vị nào, làm nghề nghiệp gì, đối với mình: “Chớ tự kiêu, tự đại. Tự kiêu, tự đại là khờ dại. Vì mình hay, còn nhiều người hay hơn mình. Mình giỏi, còn nhiều người giỏi hơn mình. Tự kiêu, tự đại tức là thoái bộ". “Luôn luôn cầu tiến bộ. Không tiến bộ thì là ngừng lại. Trong khi mình ngừng lại thì người ta cứ tiến bộ. Kết quả là mình thoái bộ, lạc hậu. Tiến bộ không giới hạn. Mình cố gắng tiến bộ, thì chắc tiến bộ mãi". “Luôn luôn tự kiểm điểm, tự phê bình những lời mình đã nói, những việc mình đã làm, để phát triển điều hay của mình, sửa đổi khuyết điểm của mình. Đồng thời phải hoan nghênh người khác phê bình mình".

Đối với người, Bác căn dặn: “Trừ bọn Việt gian bán nước, trừ bọn phát xít thực dân, là những ác quỷ mà ta phải kiên quyết đánh đổ, đối với tất cả những người khác thì ta phải yêu quý, kính trọng, giúp đỡ". “Chớ nịnh hót người trên. Chớ xem khinh người dưới. Thái độ phải chân thành, khiêm tốn, phải thật thà đoàn kết. Phải học người và giúp người tiến tới. Phải thực hành chữ bác ái". Còn đối với việc, Người yêu cầu: “Phải để công việc nước lên trên, trước việc tư, việc nhà. Đã phụ trách việc gì, thì quyết làm cho kỳ được, cho đến nơi đến chốn, không sợ khó nhọc, không sợ nguy hiểm". “Việc thiện thì dù nhỏ mấy cũng làm. Việc ác thì dù nhỏ mấy cũng tránh. Việc gì dù lợi cho mình, phải xét nó có lợi cho nước không? Nếu không có lợi, mà có hại cho nước thì quyết không làm"...

Đến nay, những nội dung Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đề cập trong tác phẩm “Cần, Kiệm, Liêm, Chính" vẫn giữ nguyên giá trị và có tính thời sự sâu sắc trong công tác xây dựng Đảng và thi đua yêu nước hiện nay. Đây cũng là nội dung mà Bác đề cập trong bản Di chúc thiêng liêng trước khi Người đi xa: “Mỗi đảng viên và cán bộ phải thật sự thấm nhuần đạo đức cách mạng, thực sự cần kiệm liêm chính, chí công vô tư". Quán triệt tư tưởng của Người về đạo đức cách mạng, về cần, kiệm, liêm, chính, toàn Đảng, toàn quân và toàn dân ta đang đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; quyết tâm xây dựng đất nước Việt Nam giàu mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.